Ayverdi, Avrupa’da Osmanlı Mimari Eserleri IV (1982)
[Βιβλιογραφία]

Ο τέταρτος τόμος της τουρκικής «εγκυκλοπαίδειας» με θέμα τα «Οθωμανικά Μνημεία στην Ευρώπη» είναι μία (σχεδόν) πλήρης και εξαντλητική, στο μέτρο του δυνατού, καταγραφή των μνημείων που κατασκευάστηκαν κατ’ εντολή ή δωρεά Μουσουλμάνων στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας σε τρία σύγχρονα κράτη: τη Βουλγαρία, την Ελλάδα και την Αλβανία. Μνημεία θρησκευτικά, κοσμικά δημόσιας χρήσης (αγορές, μπεζεστένια, λουτρά, βρύσες, βιβλιοθήκες κλπ), ταφικά (τουρμπέδες κ.ά.) και μερικά ιδιωτικά (σπίτια). Ένα σημαντικό μέρος από αυτά έχουν διασωθεί, ορισμένα από τα οποία είχαν ήδη συντηρηθεί πριν από το 1980 και πολλά άλλα συντηρήθηκαν τις επόμενες δεκαετίες (όπως το τζαμί της Παρασκευής στα Τίρανα, το Ιμαρέτ και το αρχοντικό του Μοχάμεντ Άλι στην Καβάλα, το Χουνταβεντιγιάρ τζαμί στη Φιλιππούπολη / τουρκ Filibe). Πάρα πολλά από τα μνημεία που αποθησαυρίζονται δεν υπάρχουν πια (όπως μια πλειάδα κτισμάτων στο Σουφλί κ.ά.).

Εξαιρετικής σημασίας είναι το γεγονός ότι ο δρ Εκρέμ Χακκί Αϊβέρντι είχε προνομιακή πρόσβαση στα Κρατικά Αρχεία της Τουρκίας, κληρονόμο των αναλυτικών οθωμανικών αρχείων, τα οποία αντιπροσώπευαν ένα λεπτομερέστατο κτηματολόγιο. Πολύ χρήσιμη είναι η καταγραφή τόσο των τόπων, διοικητικών ενοτήτων πόλεων και κωμοπόλεων, όσο και των μνημείων, στα οθωμανικά (με σύγχρονο τουρκικό αλφάβητο). Δυστυχώς, μία αρκετά σημαντική ποσότητα τοπωνυμίων είναι δύσκολο να ταυτιστούν από τους αναγνώστες που δεν είναι εξοικειωμένοι με την τουρκική γλώσσα και την οθωμανική ιστορία. Ο αναγνώστης πρέπει να συμβουλευτεί κάποιο βοήθημα – σήμερα πολύ πιο εύκολα με τις ηλεκτρονικές δυνατότητες.

Ο τόμος χωρίζεται σε τρία βιβλία, IV, V, VI – που το καθένα αντιστοιχεί σε μία χώρα. Στο τέλος κάθε βιβλίου υπάρχουν σελίδες με εικονογραφικό υλικό: ασπρόμαυρες φωτ των μνημείων (μερικές αρχειακές, οι περισσότερες παρμένες τις δεκαετίες του 1960-1970), φωτ των επιγραφών, κατόψεις και σχέδια. Το αποτέλεσμα είναι πολύ μέτριο, λόγω εκτύπωσης και κακής ποιότητας χαρτιού. Πάντως ορισμένες, ιδίως του ’60-’70, έχουν καταγραφική αξία. Μεταξύ των σελ. 320-321, υπάρχει ένθετος και διπλωμένος τρισέλιδος οθωμανικός χάρτης του βόρειου τμήματος της Βαλκανικής Χερσονήσου της Οθωμανικής εποχής (με οθωμανική γραφή).

Περιεχόμενα. IV Kitap [Βιβλίο 4, Βουλγαρία]: Bulgaristan’da Osmanlı Mimarı Eserleri (σσ. 9-191, εικόνες αρ. 1-196, σσ. 145-191). V Kitap [Βιβλίο 5, Ελλάδα]: Yunanistan’da Osmanlı Mimarı Eserleri (σσ. 177-384, εικόνες αρ 1-281, σσ. 321-381). VI Kitap [Βιβλίο 5, Αλβανία]: Arnavutluk’da Osmanlı Mimarı Eserleri (σσ. 385-422, εικόνες 1-61, σσ. 405-419). İndeks [Ευρετήριο] σσ. 423-489. Bibliyografya [Βιβλιογραφία] σσ. 490-492. Σύνολο σελ. 494 (διαστάσεις 33 Χ 24 εκ.) σκληρό εξώφυλλο.