Αξός / Ναξό, χωριό Νίγδης

Η Αξό[ς] / Ναξό / τουρκ. Hasaköy (και λαθεμένα Hasanköy) ήταν ένας από τους 27 χριστιανορθόδοξους καππαδοκικούς οικισμούς που διατήρησαν τη χρήση της ελληνικής γλώσσας (αρκετά παραφθαρμένης και με ξεχωριστό ναξότικο ιδίωμα). Από τις οκτώ εκκλησίες και εκκλησάκια που διατηρούσαν οι Ναξενοί μέχρι το 1924 σώζεται η Αγία Μακρίνα, λιθόκτιστη βασιλική του 1843 (σώζεται και η κτητορική επιγραφή στα καραμανλίδικα >>> φωτ).

Το παλαιό χωριό ήταν υπόγειο και το λάξευμα έφτανε μέχρι τα δέκα μέτρα κάτω από την επιφάνεια της γης. Πέρασαν τα χρόνια κι αναθάρρησαν οι Ναξενοί και έφτιαξαν ανώγεια τα σπιτικά τους, διατηρώντας τα υπόγεια για αποθήκες, κελάρια και κρυψώνες, αλλά και για να χώνονται όταν ο πάγος κάλυπτε τα πάντα. Λένε ότι οι Αξενές ενίσχυαν το περιορισμένο αγροτικό εισόδημα του νοικοκυριού κατασκευάζοντας πήλινα δοχεία, που τα έλεγαν «κεχρινιά».

Με την Ανταλλαγή (1924) σκόρπισαν στη Μακεδονία, την Ήπειρο, την Αθήνα και τον Πειραιά, τον Έβρο και σε 19 χωριά στο Ηράκλειο της Κρήτης. Οι περισσότεροι όμως συγκεντρώθηκαν σε χωριά της Δράμας, της Πέλλας και γύρω από την Αριδαία.