Mamaloukos, “Middle and Late Byzantine Church Architecture in the Periphery of Constantinople” in Μνήμη Χ. Μπούρα vol. II (2018)
[Βιβλιογραφία]

Mamaloukos, “Middle and Late Byzantine Church Architecture in the Periphery of Constantinople” in Μνήμη Χ. Μπούρα vol. II (2018)

Σταύρος Μαμαλούκος, «Η μεσοβυζαντινή και υστεροβυζαντινή ναοδομία στην περιφέρεια της Κωνσταντινούπολης» (Κείμενο στα αγγλικά και σχέδια-κατόψεις σσ. 97-120, Βιβλιογραφία σσ. 120-123, Περίληψη στα ελληνικά σ. 124)».

Περίληψη: «Δεδομένης της καταστροφής του μεγαλύτερου μέρους του μνημειακού πλούτου της βυζαντινής Κωνσταντινούπολης, της οποίας ο ρόλος ως καλλιτεχνικού κέντρου της Αυτοκρατορίας είναι αδιαμφισβήτητος, η μελέτη της αρχιτεκτονικής της περιφέρειας της βασιλεύουσας, δηλαδή των περιοχών της Βιθυνίας και της Θράκης, είναι καίρια για την κατανόηση τόσο της ίδιας της αρχιτεκτονικής της πρωτεύουσας όσο και της επιρροής που αυτή άσκησε σε ολόκληρη τη βυζαντινή επικράτεια αλλά και στην σφαίρα της ευρύτερης πολιτιστικής του Βυζαντίου. Πράγματι, όπως έχει παρατηρηθεί, τα μνημεία της περιφέρειας της Κωνσταντινούπολης ευρύνουν και ταυτόχρονα προκαλούν την παγιωμένη στη βιβλιογραφία εικόνα της αρχιτεκτονικής της Πόλης, συμπληρώνοντάς την μέσα από κτίσματα που στις περισσότερες περιπτώσεις φαίνεται ότι αποτελούν χαμένους κρίκους της εξέλιξής της. Στη Βιθυνία και τη Θράκη έχουν σωθεί έως σήμερα ή είναι γνωστά χάρη σε παλαιότερες έρευνες λίγα σχετικά μνημεία –κυρίως εκκλησίες και οχυρώσεις– τα οποία, όμως, συνθέτουν μια σημαντική ενότητα στο σύνολο της βυζαντινής αρχιτεκτονικής παραγωγής που γνωρίζουμε. Τα μνημεία αυτά χωρίζονται σε τρεις κύριες ενότητες, που συσχετίζονται με τις αντίστοιχες περιόδους της βυζαντινής ιστορίας.

Η πρώτη ενότητα περιλαμβάνει μνημεία που χρονολογούνται στην Πρώιμη Βυζαντινή περίοδο (από τον 7ο έως τον 10ο αιώνα). Τόσο από την άποψη της τυπολογίας όσο και από την άποψη της κατασκευής και της μορφολογίας, η ναοδομία της περιόδου στις εξεταζόμενες περιοχές παρέχει μερικά εξαιρετικά παραδείγματα της πλέον επίσημης αρχιτεκτονικής της εποχής, τα οποία φαίνεται ότι καλύπτουν σε κάποιο βαθμό τα σοβαρά κενά που παρουσιάζει η γνώση της ναοδομίας της πρωτεύουσας αυτής της περιόδου. Σε πολλά από τα σωζόμενα μνημεία διακρίνονται σαφώς τα στοιχεία που κληροδότησε στη βυζαντινή αρχιτεκτονική η παλαιοχριστιανική παράδοση. Διακρίνονται, όμως, επίσης και τα στοιχεία που προέκυψαν από τον βαθμιαίο μετασχηματισμό της τελευταίας, μέσα από διεργασίες που σχετίζονται με τις κοινωνικοοικονομικές συνθήκες στην Αυτοκρατορία, ώσπου στα τέλη της περιόδου η αρχιτεκτονική να αποκτήσει ένα νέο χαρακτήρα.

Η δεύτερη ενότητα περιλαμβάνει μνημεία που χρονολογούνται στη Μέση Βυζαντινή περίοδο (από τον 10ο έως τον 12ο αιώνα). Η μελέτη των ναών της περιόδου δείχνει ότι καθώς αυτά εντάσσονται πλήρως στη λεγόμενη «Σχολή της Πρωτευούσης» η αρχιτεκτονική των περιοχών συνεχίζει να ακολουθεί τα τεκταινόμενα στην Κωνσταντινούπολη. Και πάλι μεταξύ των εκκλησιών της περιοχής περιλαμβάνονται πρώτης σειράς μνημεία στα οποία μπορεί κανείς να μελετήσει τις τάσεις και τις εξελίξεις της βυζαντινής αρχιτεκτονικής της εποχής γενικά.

Η τρίτη ενότητα περιλαμβάνει μνημεία που χρονολογούνται στην Ύστερη Βυζαντινή περίοδο (από τις αρχές του 13ου έως τα μέσα περίπου του 15ου αιώνα, οπότε η περιοχή κατακτήθηκε πλήρως από τους Τούρκους). Στην περίοδο αυτή η αρχιτεκτονική της Θράκης φαίνεται ότι είναι γενικά ενταγμένη στη σφαίρα της Κωνσταντινούπολης, αν και στα οψιμότερα χρόνια παρατηρούνται τάσεις αυτονόμησης που χαρακτηρίζονται από ιδιομορφίες και πειραματισμούς, ενώ η αρχιτεκτονική της Βιθυνίας βρίσκεται καταρχάς στο κέντρο των εξελίξεων της αρχιτεκτονικής των Λασκαριδών, και στη συνέχεια φαίνεται ότι εντάσσεται για λίγο σε διάφορα περιφερειακά ρεύματα της αρχιτεκτονικής των Παλαιολόγων για να απορροφηθεί από την πρώιμη οθωμανική αρχιτεκτονική, η οποία αναμφίβολα χρωστά πολλά στη βιθυνική οικοδομική παράδοση.