Linardou, “Disguised portraits of a Komnenian prince and his father” (2016)
[Βιβλιογραφία]

Linardou, “Disguised portraits of a Komnenian prince and his father” (2016)

Καλλιρρόη Λινάρδου, «Αυτοκρατορικές προσωποποιήσεις: μεταμφιεσμένα πορτραίτα ενός Κομνηνού πρίγκιπα [του σεβαστοκράτορα Ισαάκιου Κομνηνού] και του πατέρα του [του Αλέξιου Α΄ του Κομνηνού]» (2021) στα αγγλικά.

«Θέμα της παρούσας μελέτης αποτελεί η αινιγματική και αμφιλεγόμενη προσωπικότητα του σεβαστοκράτορα Ισαακίου Κομνηνού, ενός βυζαντινού πρίγκιπα του πρώτου μισού του 12ου αιώνα – γιού του Αλεξίου Α΄ Κομνηνού, αδερφού του Ιωάννη Β΄ Κομνηνού και πατέρα του Ανδρονίκου Α΄ Κομνηνού – ο οποίος υπήρξε σπουδαίος πάτρωνας των τεχνών και εξέχων μέλος της αριστοκρατίας και της διανόησης των Κομνηνών. Επικεντρώνοντας σε μία σειρά πολύ γνωστών έργων βυζαντινής τέχνης που είτε του έχουν αποδοθεί είτε του αποδίδονται για πρώτη φορά εδώ, συνεξετάζω τις εικαστικές μαρτυρίες σε συνδυασμό με τις γραπτές πηγές, προκειμένου να σκιαγραφήσω την ιδιαίτερη ταυτότητα του Ισαακίου, όπως αυτή διαφαίνεται μέσα από τις προσωπικές του καλλιτεχνικές επιλογές και διαμορφώνεται από τις φιλοδοξίες και τον διακαή πόθο του για το αυτοκρατορικό αξίωμα. Κεφαλαιώδους σημασίας για το χορηγικό πρόγραμμα του πρίγκιπα ήταν οι αυτοκρατορικές του βλέψεις και ακολούθως η διαμόρφωση του ιδεολογικού υποβάθρου που ιδανικά θα πλαισίωνε τις αξιώσεις του. Αποκλεισμένος από την άσκηση της επίσημης εξουσίας και καταδικασμένος να παραμένει στη σκιά των συγγενών του που κατείχαν το αυτοκρατορικό αξίωμα, κατέφυγε στη δόξα των προγόνων του, και ειδικότερα, φρόντισε πολύ μεθοδικά να τονίσει την σχέση του με τον πατέρα του Αλέξιο Α΄ Κομνηνό, πριμοδοτώντας τον τίτλο του πορφυρογέννητου – και όχι εκείνον του σεβαστοκράτορα που του είχε απονείμει ο αδερφός του και μεγάλος του ανταγωνιστής Ιωάννης Β΄ Κομνηνός – που κατά την εκτίμησή του νομιμοποιούσε τις κατά τα άλλα δυσφημιστικές βλέψεις του για το ανώτατο βυζαντινό αξίωμα.

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο αναλύεται και επανερμηνεύεται το υψίστης σημασίας ψηφιδωτό πορτρέτο του σεβαστοκράτορα στην μνημειακή παράσταση Δέησης στον εσωνάρθηκα του καθολικού της Μονής της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη και διατυπώνεται η θέση ότι η σωζόμενη Παλαιολόγεια ψηφιδωτή σύνθεση μπορεί να μας αποκαλύψει τον αρχικό εννοιολογικό και ιδεολογικό σχεδιασμό του Ισαακίου, τον οποίο διέσωσε και επανέλαβε το 14ο αιώνα ο νέος πάτρωνας της βασιλικής μονής Θεόδωρος Μετοχίτης. Στη συνέχεια, μέσα από την ταύτιση ενός ανώνυμου αυτοκρατορικού πορτρέτου, αλλά και την ανάλυση μερικών ακόμα εικονογραφικών ιδιαιτεροτήτων, του αποδίδεται ο πολυτελής κώδικας Ebnerianus της Βιβλιοθήκης Bodleian στην Οξφόρδη, ένα έργο εξαιρετικής τέχνης και κομβικής σημασίας για την μελέτη και κατανόηση της εξέλιξης της εικονογράφησης των βυζαντινών τετραευάγγελων. Επιπλέον, η παραγωγή του κώδικα χρονολογείται με μεγαλύτερη ακρίβεια. Παρακολουθώντας το προσωπογραφικό υλικό που μας έχει διασωθεί από την πολυτάραχη ζωή του σεβαστοκράτορα, φτάνουμε στην τελευταία περίοδο του βίου του και τα δύο μνημειώδη έργα που μας κληροδότησε, την εικονογραφημένη Οκτάτευχο του Σεραγιού και τη Μονή της Παναγίας Κοσμοσώτειρας στη Βήρα της Θράκης. Και στα δύο έργα ο Ισαάκιος έβαλε τη σφραγίδα της ιδιαίτερης αισθητικής του και της προσωπικής του ιδεολογίας: στην Οκτάτευχο, ο αλεξανδρινός εμπνευστής της μετάφρασης των εβδομήκοντα (Septuaginta) Πτολεμαίος B΄ απεικονίζεται πέραν όποιας αμφιβολίας με τα παραφερνάλια ενός σύγχρονου βυζαντινού αυτοκράτορα και τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά του πατέρα του χορηγού, Αλεξίου Α΄ Κομνηνού, ενώ στις τοιχογραφίες του καθολικού της Κοσμοσώτειρας, ο Αλέξιος, σκληροτράχηλος στρατιώτης και ο ίδιος, αναγνωρίζεται στο πρόσωπο του Αγίου Θεοδώρου Τήρων να αντικρύζει απέναντί του το πορτρέτο του Αγίου Μερκουρίου με τα χαρακτηριστικά του φιλόδοξου γιού του, Ισαακίου. Η καριέρα του σεβαστοκράτορα, όπως αυτή σκιαγραφείται μέσα από τις γραπτές πηγές αλλά και τα έργα τέχνης που χρηματοδότησε, μας αποκαλύπτει μια ιδιάζουσα και ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα προσωπικότητα, έναν πραγματικό διανοούμενο με καινοτόμο γούστο και αισθητική, τα οποία αξιοποίησε στο έπακρο προκειμένου να στηρίξει και να προπαγανδίσει τις αυτοκρατορικές του αξιώσεις. Για την ενίσχυση και τη νομιμοποίηση αυτών των αξιώσεων επιστράτευσε συνειδητά και επισταμένως τη μορφή του πατέρα του, αυτοκράτορα Αλεξίου Α΄.

Όλα, λοιπόν, κατατείνουν στην επιβεβαίωση αυτού που ήδη έχει υποστηριχθεί από τους ιστορικούς: ο Ισαάκιος αποτελούσε μια απολύτως διακριτή εναλλακτική απέναντι στον αδερφό του Ιωάννη Β΄, ήταν ο υποψήφιος των διανοουμένων για τον βυζαντινό θρόνο, όπως παλαιότερα είχε υπάρξει η αδερφή του Άννα Κομνηνή. Οι φιλοδοξίες του δεν ευοδώθηκαν ποτέ, ωστόσο η παρακαταθήκη του είναι ακόμα εδώ και χρήζει της ιδιαίτερης προσοχής μας.»

>>>>>>> Βλέπε https://www.researchgate.net/publication/349394234_Imperial_impersonations_Disguised_portraits_of_a_Komnenian_prince_and_his_father_Kalliroe_Linardou