Καλδέλλης, Ο βυζαντινός Παρθενώνας (2013)
[Βιβλιογραφία]

Είναι πανίσχυρη η –εσφαλμένη– πεποίθηση ότι κατά τα βυζαντινά χρόνια η Αθήνα ήταν μια πόλη που διατελούσε εκτός Ιστορίας, σαν να είχε αποκοπεί από το ρου των εξελίξεων, σαν να είχε εξοριστεί στο περιθώριο του χρόνου, σε στάση αναβολής ή αναστολής. Η πραγματικότητα είναι εντελώς διαφορετική. Ο καθηγητής Αντώνης Καλδέλλης παρουσιάζει τις αυθεντικές και τόσο αγνοημένες πτυχές της αθηναϊκής ιστορίας επί βυζαντινών χρόνων. Όταν ο Παρθενώνας μετατράπηκε σε χριστιανική εκκλησία, η Ακρόπολη έγινε ένα απ’ τα σημαντικότερα προσκυνήματα στην αυτοκρατορική επικράτεια. Ίσως φαίνεται παράδοξο, όμως η αλήθεια είναι ότι ο Παρθενώνας ήταν πιο σημαντικός ως χριστιανική εκκλησία απ’ όσο υπήρξε ως ναός στην αρχαιότητα. Η βυζαντινή περίοδος ήταν η εποχή της πραγματικής του δόξας. Η Αθήνα αναδείχθηκε σε πεδίο συνάντησης της παγανιστικής και της χριστιανικής κουλτούρας και, διόλου τυχαία, εκεί επιχειρήθηκε η αναβίωση του κλασικού παρελθόντος με όρους αναφοράς απ’ το νέο χριστιανικό περιβάλλον. Αναπόφευκτα, η αντίληψη των ανθρώπων για τα αρχαία μνημεία και το «εθνικό» παρελθόν φιλτράρεται από (αλλά και φιλτράρει) το χριστιανικό θρησκευτικό αίσθημα. Σε αυτό το πλαίσιο, ο Παρθενώνας εμπνέει μια θρησκευτικότητα μοναδική, καθώς είναι η πρώτη φορά που η λατρευτική διάθεση του λαού δεν απευθύνεται μόνο προς τις εικόνες και τους αγίους ούτε προς τους Αγίους Τόπους, αλλά προς ένα αρχαίο μνημείο, στα μάρμαρα του οποίου ενσαρκώνεται μια τρομερή πολιτισμική ένταση και μια θεολογική διαλεκτική χωρίς τέλος. (Από το οπισθόφυλλο της ελληνικής έκδοσης)

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ. Εικόνες σ. 9. Ο χριστιανικός Παρθενώνας σ. 13. Πρόλογος σ. 15. Ευχαριστίες σ. 19. ΕΙΣΑΓΩΓΗ σ. 22. Βυζαντινή Αθήνα: Μια πόλη δίχως ιστορία; σ. 22.

1. ΟΙ ΜΕΤΑΤΡΟΠΕΣ του ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ σ. 36. Ο Παρθενώνας στην αρχαιότητα: μία επανεκτίμηση σ. 36. Ο Παρθενώνας ως ναός κατά την ύστερη αρχαιότητα σ. 47. Η πορεία της μετατροπής από ελληνικό ναό σε χριστιανική εκκλησία σ. 55. Θρίαμβος και ρήξη, ή αβίαστη συνέχεια; σ. 66. Τι συνέβη στην Αθήνα; σ. 79. Ο θεοσοφικός χρησμός για τον Παρθενώνα σ. 92. Ο απόστολος Παύλος στην Αθήνα σ. 101 2. ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΑΘΗΝΑ: ΑΠΟ τους ΣΠΟΥΔΑΣΤΕΣ στους ΠΡΟΣΚΥΝΗΤΕΣ (532-848) σ. 111. Η κατάρρευση της υστερορωμαϊκής πόλης σ. 111. Ταξιδεύοντας στην Αθήνα κατά τους Σκοτεινούς Χρόνους σ. 115. Αθήνα και Κωνσταντινούπολη σ. 129 Επιγραφές στον χριστιανικό Παρθενώνα σ. 134. 3. ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ: Ο ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ Β΄ στην ΑΘΉΝΑ (1018) σ. 144. Ένας αυτοκράτορας στην Αθήνα σ. 144. Ερμηνεύοντας το αυτοκρατορικό προσκύνημα σ. 153. 4. ΠΡΟΣΚΥΝΗΤΕΣ της ΜΕΣΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ (900-1100) σ. 161. Φονικό στον Παρθενώνα σ. 161. Όσιος Λουκάς ο Στειριώτης σ. 168. Νίκων ο Μετανοείτε σ. 170. Φαντίνος ο Νεότερος σ. 175. Όσιος Μελέτιος ο Νέος και η αποκατάσταση του εθνικού παρελθόντος του Παρθενώνα σ. 178. Ο Saewulf, o Guido και το φως της Αθήνας σ. 186. 5. ΤΟ ΑΠΟΓΕΙΟ της ΑΘΗΝΙΩΤΙΣΣΑΣ ΚΑΤΑ το 12ο ΑΙΩΝΑ σ. 193. Η Αθήνα κατά το 12ο αιώνα σ. 195. Γεώργιος Βούρτζης (1153-1160) σ. 209. Νικόλαος Αγιοθεοδωρίτης (1160-1175) σ. 215. Οι προσκυνητές και η ευσέβεια των Αθηναίων σ. 221. Η ιερή πανήγυρη της Αθηνιώτισσας σ. 228. Η Αθηνιώτισσα ως σήμα κατατεθέν και εξαγώγιμο προϊόν σ. 235. 6. ΜΙΧΑΗΛ ΧΩΝΙΑΤΗΣ: ο ΚΛΑΣΙΚΙΣΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΊΤΗΣ και ο ΚΑΘΕΔΡΙΚΟΣ του ΝΑΟΣ (1182-1205) σ. 246. Ο Παρθενώνας ως παρηγοριά σ. 246. Ο Παρθενώνας κατά τον ύστερο 12ο αιώνα σ. 254. Ο Χωνιάτης ανάμεσα στο παρελθόν και το παρόν σ. 265. Ο Λέοντας Σγουρός (1204) και το τέλος της βυζαντινής Αθήνας σ. 276. 7. ΓΙΑΤΙ ο ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ; ΜΙΑ ΑΠΟΠΕΙΡΑ ΕΡΜΗΝΕΙΑΣ σ. 281. Η μυστηριώδης επιτυχία της χριστιανικής Αθήνας σ. 281. Οι πενιχρές χριστιανικές περγαμηνές της Αθήνας σ. 285. Αποδομώντας τον χριστιανικό Παρθενώνα σ. 291. Τα αρχαία ερείπια και ο Βυζαντινός θεατής: μια έποψη των «αξιοθέατων» στην Ελλάδα σ. 299. Συμπέρασμα: αρχαιολογία, πολυσημία, επιτυχία σ. 322. 8. ΤΟ ΦΩΣ του ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ σ. 326. Επίμετρο: Αιρετικές απόψεις για το Βυζάντιο σ. 345.

Παράρτημα: Η Μικρή Μητρόπολη σ. 351 Βιβλιογραφία σ. 355. Κατάλογος συντομογραφιών σ. 355. Μετα-κλασικές πηγές: εκδόσεις και μεταφράσεις σ. 355 Επιμέρους εργασίες σ. 363. Ευρετήριο σ. 395. Σύνολο σελ 408 (διαστάσεις 24 Χ 16 εκ).