Μπελιά, Εκπαίδευση και αλυτρωτική πολιτική (1995)
[Βιβλιογραφία]

Η εμπεριστατωμένη αυτή μελέτη εξετάζει τον αποφασιστικό ρόλο της εκπαίδευσης στην πορεία και την εξέλιξη των εθνικών ανταγωνισμών στα Βαλκάνια την εποχή κατά την οποία έχουν ήδη αποκοπεί από την οθωμανική επικράτεια μεγάλες εκτάσεις κι έχουν δημιουργηθεί αφενός τα πρώτα εθνικά κράτη κι αφετέρου οι πρώτες εθνικοκρατικές Ορθόδοξες Εκκλησίες, ενώ η ιστορική Θράκη διχοτομείται, το βόρειο τμήμα της που θα ονομαστεί «Ανατολική Ρωμυλία» προσαρτάται στη Βουλγαρική Ηγεμονία και η υπόλοιπη Θράκη (η λεγόμενη «αλύτρωτη»), όπως και η Μακεδονία, γίνεται το θέατρο των διεκδικήσεων ανάμεσα στην Ελλάδα και τη Βουλγαρία.

Ένας ακόμα παίκτης, πέρα από την ανάμειξη των ξένων δυνάμεων, είναι το Οικουμενικό Πατριαρχείο του οποίου η θέση και η οπτική βρίσκονται στον αντίποδα της πολιτικής του ελληνικού κράτους, καθώς το όραμα της Αθήνας για εθνική ολοκλήρωση περιόριζε δραματικά την πνευματική κυριαρχία του Πατριαρχείου στην διεκδικούμενη περιοχή. Οι ισορροπίες ανάμεσα στους δύο πόλους του ελληνισμού, την Αθήνα και το Φανάρι, είναι εξαιρετικά εύθραυστες, κυρίως διότι ο κίνδυνος του βουλγαρικού επεκτατισμού τους αφορά εξίσου –άρα ο αγώνας είναι κοινός αλλά ο στόχος διαφέρει.

Ως ιδεολογικός μηχανισμός, η εκπαίδευση διαδραματίζει πρωτεύοντα ρόλο, γιατί επιστρατεύεται από τις αντιμαχόμενες δυνάμεις για να υπηρετήσει δύο βασικές λειτουργίες: την εκμάθηση και διάδοση της γλώσσας και τη διαμόρφωση εθνικής συνείδησης (που πρέπει να υπερκεράσει την παραδοσιακή συνείδηση της ορθόδοξης κοινότητας).

Χρονικά, η μελέτη οριοθετείται μεταξύ του 1856 (όταν το Χάττι Χουμαγιούν καθιερώνει, έστω τυπικά, τα ίσα δικαιώματα όλων των υπηκόων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας) και του 1912-13 (Βαλκανικοί πόλεμοι). Εδαφικά, εξετάζονται το οθωμανικό Βιλαέτι Αδριανουπόλεως και η Ανατολική Ρωμυλία (Ν-ΝΑ Βουλγαρία), δηλαδή ολόκληρη η ιστορική Θράκη.

Μέσα από πλήθος πηγών, πρωτογενών και δημοσιευμένων, η Ελένη Μπελιά ερευνά σε βάθος την πολιτική των αντιμαχόμενων δυνάμεων, δίνει μία συνθετική εικόνα, προχωρά σε σχολιασμό κι ερμηνείες και προσπαθεί να καλύψει ένα από τα μεγάλα κενά της ιστοριογραφίας ως προς αυτή την πλευρά των βαλκανικών ανταγωνισμών. Η σοβαρή έλλειψη του έργου είναι η απουσία έρευνας σε βουλγαρικά και οθωμανικά (τουρκικά) αρχεία –έρευνα σχεδόν αδύνατη την εποχή της συγγραφής– αλλά μόνον έτσι θα καλυφθεί με πληρότητα το θέμα στο μέλλον. Λείπουν επίσης και αναφορές σε βουλγαρικές ή τουρκικές δημοσιεύσεις.

Περιεχόμενα: Πρόλογος σσ. 11-13. Βιβλιογραφία: Αρχειακές πηγές, Δημοσιευμένες πηγές, Βοηθήματα σσ. 15-20. Εισαγωγή σσ. 21-27. Κεφάλαιο Α΄ «Η εκπαίδευση στη Θράκη κατά την περίοδο 1856-1878» σσ. 29-69. Κεφάλαιο Β΄ «Από τη Συνθήκη του Βερολίνου στην εξέγερση του Ίλιντεν [1878-1903]» σσ. 71-136. Κεφάλαιο Γ΄ «Η εκπαίδευση και η άμυνα της Θράκης 1904-1912» σσ. 137-185. Επίμετρο σσ. 187-190. Πίνακες σσ. 191-226, περιλαμβάνονται: Πληθυσμός Θράκης, Σχολεία Θράκης, Επιδοτήσεις ελληνικών σχολείων Θράκης. Résumé σσ. 227-230. Εικόνες σσ. 231-249. Χάρτες σσ. 251-256. Ευρετήριο σσ. 257-273.